Монгол улсын начин Шарын Доржтовуу

Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын харъяат
Төрсөн өдөр: 1930-01-01
Одоогийн цолоо авсан он: 1959-07-12
1959 оны улсын наадамд Б.Түвдэндорж аваргаар зургаа давж начин цол хүртжээ.

С.Оргодол нь Дундговь аймгийн наадамд түрүүлнэ  хэмээн түхэлзэж очоод үзүүрт хүрсэн боловч Эрдэнэдалай сумын харьяат, улсын начин Шарын Доржтовууд өвдөг шороодож аймгийн заан цол хүртсэн, байны даага ногтлоно гэж баахан сагсуурч ногт ганзагалж очсондоо ихэд ичин, монгол бөхийн ёс жудаг, сануулга гэдгийг тэндээс ухаарсан гэдэг. Түүний хойтон жил буюу 1955 оны улсын баяр наадамд хуучин заншил монгол ёс бөх сугалаагаар барилдуулахад аймгийн заан С.Оргодол найм давж түрүүлж 28 насандаа Монгол Улсын арслан цол хүртэж байжээ.

Read more »

Монгол улсын начин Г.Цэрэнчимэд

1960, 70-аад онд улсын цолд хүрсэн бөхчүүд чанар чансаагаараа өдгөө хүртэл ард түмэндээ магтагдаж явдаг. Тэр он жилүүдэд улсын начин, заан цолтон ховорхон төрдөг байж. Өдгөө борооны дараах мөөг шиг шил шилээ дарсан начин олширчээ. Тэднээс сайн зодоглож яваа нь ч бий, саар барилдаж байгаа нь ч байх.

Бид энэ удаагийн “Бөхийн өргөө” буландаа 1970-аад оны бяртай, хүчтэй начингуудын нэг Дундговь аймгийн гэж цоллуулдаг Гомбын Цэрэнчимэд начинтай хөөрөлдсөнөө толилуулъя.

-1970-аад оны үед улсын начин цол хүртсэн бөх тийм олон биш байдаг. Та тэр үед Монгол улсын начин цол хүртээд амжсан. Олон хатуу учраатай даваа таарч байв уу?
-1973 онд Монгол Улсын начин цол хүртсэн. Хоёрын даваанд Төв аймгийн Лүн сумын харьяат Агвааныг давсан. Гурвын даваанд Сэлэнгэ аймгийн арслан Эрдэнэжавыг өвдөг шороодуулж дөрөвт улсын начин А.Нагнайдоржийг орхисон. Начны даваанд улсын арслан С.Самданжигмэдийн даваад дараа нь Ж.Мөнхбат аваргад өвдөг шороодсон.

-Таныг улсын цол авдаг жил олон бөх улсын цолд хүрч чадаагүй гэж сонссон юм байна?
-Улс хувьсгалын 52 жилийн ойгоор гурван хүн улсын начин цол хүртсэн. М.Мөнгөн арслан, Д.Цэрэндаш начин бид гурав начин цолтон болж их баярлаж байлаа.

Эх сурвалж: www.garid.hiimori.mn

Read more »

Монгол улсын начин Дандарын Баясгалан

Саяхан 1938 онд улсын их баяр наадамд тав давж улсын начин цол хүртсэн цэргийн Баясгалан нь Дундговь аймгийн Өндөршил сумын харьяат Дандарын    Баясгалан мөн болохыг тогтоон цолыг баталгаажуулж, үр хүүхдүүдэд нь цолны үнэмлэх, энгэрийн тэмдэг, малгайг нь нэхэн олгов. Энэ бөхийн талаар сум орон нутгаас нь олон сонирхолтой баримт бүрдүүлэн ирүүлснээс заримыг нь Бөх сонин уншигчдадаа хүргэж байна.
Д.Баясгалан начны намтарт ийн бичжээ: "Дандар овогтой Баясгалан 1911 онд Түшээт хан аймгийн Мэргэн вангийн хошуу, одоогийн Дундговь аймгийн Өндөршил сумын нутаг "Монгол" хэмээх газар төржээ.
1935 онд цэрэгт татагдаж Замын-Үүдийн 34-р ангид байлдагч, 1938-1942 онд химийн мэргэжилтэн, химийн албаны дарга, 1942-1945 онд Матадын 8-р хорооны 32-р морьт хороонд химийн албаны дарга, Хэнтийн 6-р морин хорооны химийн албаны дарга, хуягт бригадын химийн албаны даргаар тус тус ажиллаж байгаад 1946 онд бэлтгэл офицер орон тооны илүүдлээр халагдсан. Д.Баясгалан нь цэрэгт алба хааж байхдаа 1938 онд Замын-Үүдийн цэргийн ангиас улс хувьсгалын 37 жилийн ойн баяр наадамд барилдах томилолт аваад Булган аймгийн 2 цэргийн хамт Улаанбаатар хотод ирж улсын наадамд барилдан 5 давж улсын начин цолонд хүрч зургаагийн даваанд Архангай аймгийн харьяат "босоо" хэмээх улсын арслан Банзарт унасан байна. Харамсалтай нь цэрэг хүн нас залуу байсан учир цолны үнэмлэх, бичиг баримтаа олж авч чадсангүй. Сүүлд сумандаа ирээд орон нутгийн наадмуудад барилдаж байсны жишээ нь 1950 оны Өндөршил сумын наадамд Буянт-Овоо сумын уугуул, Данаагийн Түмэн түрүүлж, Өндөршилийн улсын начин Д.Баясгалан үзүүрлэв.

Эх сурвалж: http://www.sonin.mn/

Read more »

Монгол Улсын харцага Лхагвасүрэнгийн Прэвжав

Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сумын хаъяат улсын харцага Л.Пүрэвжав бол 2004 онд Ардын хувьсгалын баяр наадмаар жинхэнэ цойлж ирсэн бөх юм. Тэр ердөө л аймгийн начин болоод тэр жил улсын баяр наадамд зодоглоход нь хэн ч улсын цолд хүрэх тухай таамаглаагүй байв.

Наадмын гурвын даваанд улсын начин Ц.Баянмөнхийг хаяхыг харсан нутгийн ахмад аймгийн арслан Дашжамц овоодоо гэж дуугарсан гэдэг. Дөрвийн даваанд аварга Г.Өсөхбаярт амлуулсныг сонсоод Пүрэвжавын даваа дуусчихлаадаа гэж байцгаасан нь үнэн. Гэтэл цэнгэлдэх дүүрэн уухай болоод явчихаар нь харвал залуу аварга унаж Пүрэвжав тугны зүг дэвж харагдав. Наадамчдаас олон хүн үзсэн харсандаа итгэж ядан байсан гэдэг.

 Г.Өсөхбаяр өмнөх хоёр жилийн наадамд дараалан түрүүлж улсын баяр наадамд анх удаа аварга цолтой зодоглосон ёстой л ямар ч учрааг хяргаад өнгөрөхөөр ид байсан үе шүү дээ. Улсын баяр наадмын даваа бүхэн хатуу түүн дээр аймгийн начин залуу, улсын хоёр ч цолтой бөхийг өвдөг шороодуулчихсан бас бяр чадал барилдаан нь ид жагсан яваа залуу аваргыг хаячихсандаа цол нэмсэнтэй адил урам зориг оржээ. Тэгээд тавын даваанд улсын харцага Э.Батбаатар зургаагийн даваанд мөн уран хурц барилдаантай харцага Г.Ганхуягт амлуулсан ч тэр урам зоригоороо давж есөн хөлт цагаан тугаа зургаа тойров.

Гаргасан амжилт:

·         2004 онд 6 давж улсын харцага цол

·         2006 онд 5 давж Өсөх идэр чимэг

·         2009 онд 6 давж харцага цолоо баталж үнэн хүчит чимэг

·         2012 онд 6 давж харцага цолоо дахин баталж Цогт гарамгай чимэг тус тус хүртсэн.

Ингэснээр аймгийн заан аймгийн арслан улсын начин гэсэн гурван цолыг алгасан шууд улсын харцага болов. Дундговь аймгаас сүүлийн үед төрсөн хамгийн том цолтой бөхөөр тодорч байгуулагдаад удаагүй "Хур Харцага" дэвжээгээ мялаасан билээ. Харцага Пүрэвжавт бөхийн эрдэм сургасан хүн нь монголчуудын хайртай бөх Монгол улсын далай аварга Агваансамдангийн Сүхбат юм. Тэр өөрөө цаг бусаар зодог тайлсан ч олон сайн бөх бэлдэж байгаагийн нэг нь харцага Пүрэвжав. Залуу харцага баяр наадам болоод заалны барилдаанд тогтмол сайн барилддаг. Олон ч удаа түрүүлж үзүүрлэсэн бас шөвгөрсөн байдаг. Ийм болохоор нь Пүрэвжавыг зааны дайтай бөх гэж үнэлдэг юм. Энэ үнэлгээг залуу харцага баталсаар байгаагийн нэг илрэл нь саяхан болж өнгөрсөн начингуудын нэрэмжит барилдаанд түрүүлсэн явдал юм.

Хөх тэнгэрийн хөх зарлиг дор

Бор газрын бор үнэн дээр

Домгийг Омогтой тангаралгүй

Дорныг өрнөтэй тонгоролгүй

Дундговийнхоо

Дуун дээр нь дуу нэмсэн

Хур харцагын хур удам

Хуур харцага

           Жил жилийн  өнгийг өөрөөсөө олдог

           Жигүүр үл цуцах "Эр борхон харцага"

           Жирмэн сүлжээг оломлон чангалж

           Жиргэхгүй, хахиран тэр дээр эргэлдмү

Харцага болохоос болжмор биш

Харцын бөх болохоос хааны бөх биш

Сүүдэр нь хүн чулуу шиг босоо газарт

Чулуу ургадаг байх аа

Их газрын чулуу шиг ...

Сүүн хэлхээ нь хүйн хэлхээ оршихуйд

Сүүтэй ерөөл ургадаг байх аа

Бага газрын чулуу шиг

          Дөрөөн дээрээ босоо эр шиг эрийн

          Дөрвөн бэрхэд ир нь явдгийм.

          "Нууц товцоо" Норовбанзадын дуунд хадаг нь явдгийм

          Нутаг амьтай "Харцага" шүлгэнд

          Зодог нь явдгийм.

Харцагадаж дайрдаг харцаганд

Харцага явдгийм

Эгэм тохой зөрөхөд нь л

Ижий нь тэнгэрээс хардгиймаа.

Ц.Чимэддорж  Болор цомын эзэн яруу найрагч     

                                                                                         Эх Сурвалж: Зууны мэдээ

Read more »