Монгол улсын алдарт гавьяат уран зохиолч С.Буяннэмэх

Говь түшээ гүний хошуу, одоогийн Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай суманд 1902 онд С.Буяннэмэх төржээ. Есөн настайдаа нь түүнийг өвөрлөгч нутгийн Жирмийн чуулганы Тогтох тайж үрчлэн авч, гэрээр монгол, хятад, манж хэл заалгаж, гэрийн боловсролтой болгосон байдаг. Дараа нь Өөртөө засах орны дунд сургуульд орж үндэсний бичиг үсгээс гадна орос, хятад хэлийг үзэж С.Буяннэмэх боловсролоо ахиулсан юм. Мөн манж, хятад хэлээр Дорно дахины сонгодог уран зохиол уншдаг болж, үндэсний хөгжим гаргууд сурсан тухай их зохиолчтой ойр байсан хүмүүс ярьдаг.

 

1920 онд 18 настайдаа Хиагтад очиж хувьсгалчидтай уулзан, тэдний идэвхтэй гишүүн болох Дамбадоржтой танилцаж, түүгээр дамжуулан Х.Чойбалсан, Д.Бодоо, С.Данзан нартай уулзжээ. Тийнхүү 1921 оны хоёрдугаар сарын 27-нд Монгол Ардын намд батлан даагчгүй жинхэнэ гишүүнээр элсэв.

Түүний шүлгүүд нь намын суртал ухуулгын чухал зэвсэг болж байлаа. “Таван мөнгө хүрэхгүйгээр түмэн ардыг худалдсан халхын ноёд”, “Ардын намын тухай анхны шүлэглэл”, “Түмэнд тунхаглан зарлах бичиг”, “Чигч шударгыг шүүмжилсэн шүлэглэлийн оршил”, “Өчүүхэн дурсамж” зэрэг шүлэг, зохиолуудыг  20 хүрээгүй байхдаа бичжээ.

1921 онд Эрхүү хот дахь коминтерний Дорнод хэлтсийн нарийн бичгийн дарга нарын газарт Монголын төлөөлөгчөөр 8 сар ажиллахдаа Монголын анхны хувьсгалт хэвлэл “Монголын үнэн” сониныг хилийн чанадад гаргахад идэвхтэй оролцож, Эрхүү хотноо Б.Шумяцкийн хамт тус сонины эхний 6 дугаарыг гаргаж, Хувьсгалчдын ухуулах хуудас хэвлэх, “Монголын ардын намаас түмэнд тунхаглан зарлах бичиг” зэрэг намын анхны баримт бичгийг боловсруулалцаж байв. 1922 онд хуралдсан анхдугаар их хурлаас Эвлэлийн Төв Хорооны даргаар сонгогдож, мөн ондоо Москвад болсон Алс дорнодын олон улсын ардын төлөөлөгчдийн анхдугаар их хуралд оролцож, В.Ленинтэй уулзсан байна.

Их зохиолч С.Буяннэмэх ард түмний санаа бодлыг татах, хувьсгалт ажлын эгнээг өргөтгөх  зорилгоор Монгол хэл дээрх анхны ший жүжиг “Сандо амбан буюу Ойрхи цагийн товч түүх”-ийг бичин толилуулсан юм. Энэ нь Монгол түмний идэвхийг сэргээн, талархлыг хүлээж, залуучуудаас эвлэлд элсэх хүсэл эрмэлзлийг өрнүүлсэн чухал үйл явдал болсон юм.

1922 онд С.Буяннэмэхийн үг, аяыг зохиосон “Монгол интернационал” дуу 1950 он хүртэл Монгол улсын төрийн дуулал болон эгшиглэсээр ирсэн билээ.

1923 онд болсон Монгол Ардын Намын II их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдон, Намын Төв Хорооны улс төрийн илтгэлийг тавьсан байна. Мөн их хуралд Монголын зохиолчдыг төлөөлөн баяр хүргэн үг хэлжээ.

1924 оны 8-р сард  Монгол Ардын Намын III их хуралд МАН-ын Төв хорооны гишүүн, МЗЭ-ийн Төв Хорооны даргын хувьд оролцсон билээ.

1924 онд Өвөр Монголд очиж, Өвөр Монголын намын анхдугаар хурлыг бэлтгэлцэн, уг хурлаас намын Төв Хорооны тэргүүлэгчээр сонгогджээ. Мөн “Дотоод Монголын ардын сэтгүүл”-ийг эрхлэн гаргаж байжээ. 1924-1926 онд Өвөрмонголд, 1926-1927 онд Буриад Монголд уригдан Багшийн сургуулийн Монгол хэл бичгийн багшаар ажиллаж, Эрдмийн хүрээлэнгийн гишүн болж, хэл утга зохиолыг хөгжүүлэхэд тусалж байв.

Тэрээр уран зохиол бичих ажлаа үргэлжлүүлэн “Алсыг зорьсон алтан загас”, “Аюулт байлдааны чимээ”, хүүхдийн арав гаруй өгүүллэг бичиж, Буриад Монголын “Уран үгсийн чимэг” эмхтгэлд хэвлүүлсэн байна.

С.Буяннэмэх 1927 оны 10-р сарын 11-ний МАХН-ын Төв Хорооны 34-р тогтоолоор Улаанбаатар хотын намын хороон даргаар батлагдав.

1928 онд байгуулагдсан зохиолчдын дугуйланд идэвхтэй оролцож, “Уран үгсийн чуулган” хэмээх анхны эмхтгэл гаргахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Энэ нь Монголын зохиолчдын байгууллагын үндэс суурийг тавьсан гэж үздэг. 1922 онд Д.Сүхбаатарын нэрэмжит клуб нээгдэхэд “Ойрх цагийн товч түүх буюу Сандо амбан” хэмээх өөрийн жүжгийг анх тоглуулж байжээ. Тэрбээр 1928 оноос эхлэн Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэлийн Төв Хороо, Хотын Намын хорооны дарга, Д.Сүхбаатарын нэрэмжит клуб, Цэнгэлдэх хүрээлэнгийн дарга, Уран зохиолчдын дугуйлан, Уран зохиолчдын товчооны дарга болон “Ардын үндэсний эрх”, “Үнэн” сонинд нарийн бичгийн даргаар ажиллаж, “Монгол ардын үндэсний соёлын зам”, “Шинэ толь”, “Улаан туяа” зэрэг сэтгүүлүүдийг эрхлэн гаргалцаж байжээ.

1930 оны намын VII бүгд хурлаас түүнийг Данзангийн хэрэгт оролцож явсан хэмээн Хотын намын хороон даргаас өөрчилж, намын гишүүнээс хассан байна. Зүүнтний ноёрхолын жилүүдэд янз бүрийн ажил хийж байв. Тэрээр хотын захиргаанд газар хэмжигч, намын түүх зохиох газар, музейн дарга зэрэг ажил хийхийн зэрэгцээ ший буюу урлагийн сургуульд хичээл заадаг байжээ.

1932 онд Дотоодыг хамгаалах газар баригдан, шоронд 6 сар сууж байгаад суллагдан, “Үндэсний эрх” сонины хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга, уран сайхны зөвлөлийн даргаар дэвшин ажиллажээ. Буяннэмэх нь тухайн үед нам төрөөс даалгасан ажлыг биелүүлэхийн тулд авъяас билэг хүч чадлаа дайчлан ажилладаг хүн байжээ.

1933 онд Москва хотод болсон 22 орны 26 театрынхан оролцож, дэлхийн хувьсгалт театрын анхдугаар их наадам зохион явуулахад С.Буяннэмэхийн “Харанхуй засаг” жүжгийг Монголын театрынхан тоглож, тэргүүн байр эзэлж, өндөр үнэлэлт авчээ.

1934 онд Ардыг гэгээрүүлэх яамны сайдын 87-р тушаалаар уран сайхны зөвлөлийн дарга С.Буяннэмэхийг “Монгол ардын үндэсний соёлын зам” сэтгүүлийн эрхлэгчээр, мөн багш нарын клуб ба соёлын ордныг шинээр нээж, жинхэнэ даргад чадах тэнцэхийг харгалзан тус тус хавсруулан гүйцэтгүүлэхээр шийдвэрлэжээ.

Улсын бага хурлын тэргүүлэгчид ба Ардын сайд нарын зөвлөлийн гишүүдийн 1935 оны 9-р сарын 25-ны өдрийн хамтарсан хурлын шийдвэрээр Монгол улсын үндэсний уран сайхныг анх үүсгэн буй болгох явдалдьоройлон оролцож явсан төдийгүй одоо хүртэл үндэсний уран зохиол, найруулга ший жүжгийн ажилд онцоор идэвхийлэн оролцож, өдий төдий уран сайхны бүтээлүүдийг үйлдэн гүйцэтгэж буй тул “Улсын Алдартай Гавъяат уран зохиолч” хэмээх цол олгож, “Уран сайхны ажлын онц гавъяаны үнэмлэх олгосугай” гэж тэмдэглэсэн байна.

Сэтгүүл зүйн бичлэгийн төрөл зүйлийн үндэслэгч болох нь

С.Буяннэмэх Оросын хувьсгалын удирдагч В.И.Ленинтэй биеэр уулзсан зохиолч, сэтгүүлчийн хувьд манай тогтмол хэвлэлд хамгийн түрүүнд В.И.Лениний дүрийг бүтээж, “Ленин” (1927), “Биеэр Ленин багш лүгээ учирсан байдлаас” (1930), “Гайхамшигт учрал” (1935) зэрэг нийтлэл, тэмдэглэл, найрууллыг бичжээ.

С.Буяннэмэх нь гучаад оны үед Монголын тогтмол хэвлэлд нийтлэл, өгүүлэл, тэмдэглэл, сурвалжилсан тэмдэглэл зэрэг бичлэгийн төрөл, зүйл үүсэж төлөвшихөд томоохон хувь нэмэр оруулж, найруулал (“Гайхамшигт учрал”), сурвалжилсан тэмдэглэл (“Шив шинэхэн цуурай”) зэрэг зүйлийг анхлан бичиж байжээ. Тэрбээр сонин хэвлэлд өөрөө үлгэрлэн бичихийн зэрэгцээ идэвхтэн бичигчдэд захиалга, зөвлөгөө өгч, материал бичүүлэн, тэдэнд гарын авлага болох зөвлөмж бичиж нийтлүүлдэг байв. Мөн Монголын хувьсгалт хэвлэлийн нийтлэлд утга зохиол, урлагийн шүүмж судлалын өгүүллийг төлөвшүүлэхэд томоохон хувь нэмэр оруулжээ. Түүний уран бүтээл олон талтай, баялаг агуулгатай байсан бөгөөд яруу найраг, үргэлжилсэн зохиол, жүжиг, уран зохиолын болон теарын шүүмж, судлал, сэтгүүл зүйн салбарт өгүүлэл, найруулал, тэмдэглэл, сурвалжилсан тэмдэглэл зэрэг олон төрөл, зүйлийг хамран бичдэг авьяаслаг зохиолч, сэтгүүлч байв. Түүний бүтээлүүд “Монголын шинэ уран зохиол, хувьсгалт хэвлэлийн үүсэл хөгжилд чухал хувь нэмэр оруулж, ард түмнийг хувьсгалт үзэл санаагаар ухуулан сэнхрүүлэхэд ихээхэн ач тусаа үзүүлсэн” (62.355) байна.

С.Буяннэмэх арваад дуу, 100-гаад шүлэг, олон арван өгүүллэг, найруулал тэмдэглэл, нийтлэл,хүүхдийн зохиол, 20 гаруй жүжгийн зохиол, утга зохиолын онол, шүүмж судлалын олон нийтлэл бичиж, ирээдүй хойч бидэнд үлдээжээ.

С.Буяннэмэх яруу найрагч, үргэлжилсэн үгийн болон жүжгийн зохиолч төдийгүй утга зохиолын онолч, шүүмжлэгч юм.

Залуу авъяастан нарт утга зохиол бичих арга зүйн талаар хичээл зааж, сонин хэвлэлд утга зохиолын судалгаа, шинжилгээний олон өгүүлэл нийтлүүлжээ. 1935 онд “Утга зохиолын үүд” хэмээх онолын 2 дэвтэр ном бичсэн нь Монголын утга зохиолын онолын сэтгэлгээнд чухал үүрэг гүйцэтгэжээ.

Гэндэнд элсэгдсэн эсэргүү бүлгэмийн идэвхтэй гишүүн гэдгээр Дотоод Явдлын Яамны дэргэдэх Онцгой бүрэн эрхт комиссын 1937 оны 10-р сарын 25-ны өдрийн I тогтоолоор цаазлах ял оногдуулжээ. Үүнээс 25 жилийн дараа буюу 1962 оны 11 дүгээр сарын 26-ны БНМАУ-ын Дээд Шүүхийн 017 дугаар тогтоолоор хэрэгт холбогдолгүй болгож цагаатгасан байна.

 

Уран бүтээл

С.Буяннэмэх нь Цэцэнбилэгт, Хадын хүү гэх нууц нэрээр бичиж байсан.

Үлгэр, тууж

• Алсыг зорьсон алтан загас
• Малчин Товуудай

Өгүүллэг, нийтлэл

• Гайхамшигт байдал
• Бор бор болжмор
• Багачуудын баясгалант бичиг
• Цэцэн эгч Цэцэг дүү үлгэр

• Чухам юуны төлөө буй
• Дайснаа дарсан Сүхбаатар
• Моторын тэрэгний хэрүүл
• Шив шинэхэн цуурай
• Гайхамшигт учрал
• Гурван дугуйтын зовлон
• Аюулт байлдаан
• Бүтэлгүй Гомбын маргааш
• Жинчин Пүрэвийн жигтэй явдал
• Их тэнгэрийн дүлий
• Ээ, утасны хүүхэн үү
• Том жижиг тугалган үсгийн уран хошин яриа
• Аргат уран бялзуухай

Жүжиг

• Сандо амбан
• Ойрхи цагийн товч түүх
• Монголыг хүрээлсэн эзэрхэг улсуудын хоорондын байдлыг товчлон үзүүлсэн түүх
• Баатар хөвүүн Тэмүүжин
• Марал шарын жүжиг
• Ардыг мэхлэгч шар хуялч хэмээх жүжиг
• Шөнийн буг
• Харанхуй засаг
• Эрдэнэт соёмбын эзэн эрэлхэг жанжин Сүхбаатар
• Үнэн

 

Эх сурвалж: https://mn.wikipedia.org/

Read more »

Их номч Бандида Зава Дамдины мэлмий гийсний 150 жилийн ойнд зориулсан баяр наадмын хөтөлбөр

ИХ НОМЧ БАНДИДА ЗАВА ДАМДИНЫ МЭЛМИЙ ГИЙСНИЙ 150 ЖИЛИЙН ОЙД ЗОРИУЛСАН БАЯР НААДМЫН ХӨТӨЛБӨР

7-р сарын 28-ны өдөр

07.00-09.00 Эрлийз дээд насны морьдын уралдаан
09.00-1100 Шагайн харваа /БТСГ-ын заланд/
10.00-12.00 Эрлийз дунд насны морьдын уралдаан
11.00-12.30 Шагайн харвааны нээлт
13.00-15.00 Эрлийз дааганы уралдаан
15.00-16.00 Эрлийз дээд, дунд, эрлийз дааганы уралдаанд түрүүлж айрагдсан
морьдыг цоллож шагнал гардуулах
16.00-19.00 Баярын хурал, хүндэтгэлийн концерт /ТХДЖТеатрт/

7-р сарын 29-ны өдөр

07.00-10.00 Азарганы уралдаан
10.00-11.00 Баяр наадмын нээлт
11.00-13.00 Хүчит бөхийн барилдааны 1-ийн даваа
11.00-14.00 Сурын харваа /Сурын талбайд/
11.00-14.00 Шагайн харваа /Шагайн харвааны талбайд/
11.00-13.00 Соёолон насны морьдын уралдаан
12.00-13.00 Сурын харвааны нээлт
13.00-14.00 Завсарлага
14.00-15.00 Хүчит бөхийн барилдааны 1-ийн давааны үргэлжлэл
14.00-16.00 Хүүхдийн барилдааны 1, 2-ын даваа
15.00-17.00 Шүдлэн насны морьдын уралдаан
15.00-15.30 Шагайн харвааны баг тамирчдад шагнал гардуулах
15.00-18.00 Хүчит бөхийн барилдааны 2-ын даваа
17.00-18.00 Азарга, Соёолон, Шүдлэн насны морьдын уралдаанд түрүүлж
айрагдсан морьдыг цоллож, шагнал гардуулах
20.00-21.30 Баяр наадмын концерт /ТХДЖТеатрт/

7-р сарын 30-ны өдөр

07.00-10.00 Их насны морьдын уралдаан
09.00-10.30 Хүчит бөхийн барилдааны 3-ын даваа
09.00-14.30 Сурын харваа
10.30-12.30 Хүчит бөхийн барилдааны 4, 5-ын даваа
10.30-12.30 Хүүхдийн барилдааны 3, 4-ын даваа
11.00-13.00 Хязаалан насны морьдын уралдаан
13.00-14.00 Завсарлага
14.00-16.40 Хүчит бөхийн барилдааны 6-ын даваа
15.00-17.00 Дааганы уралдаан
15.30-16.00 Хүүхдийн барилдааны 5-ын даваа
16.00-16.30 Сурын харвааны шагнал гардуулах
17.00-18.00 Их нас, Хязаалан, Дааганы уралдаанд түрүүлж айрагдсан морьдыг
цоллож шагнал гардуулах
18.00-18.30 Хүүхдийн барилдааны 6-ын даваа
18.30-19.00 Хүчит бөхийн барилдааны 7-ын даваа
19.00-19.30 Хүчит бөхийн барилдаанд түрүүлж, үзүүрлэсэн болон шөвгөрсөн
бөхчүүдэд шагнал гардуулах
19.30-20.00 Баяр наадмын хаалт
19.00-21.00 Д.Төрбатын зохиол С.Ариунбямбын найруулга “Хүүхэн засуулч”
хошин жүжиг /ТХДЖТеатрт/
22.00-00.00 Баяр наадмын шоу арга хэмжээ /Г.Чагдаржавын талбайд/

БАЯР НААДМЫГ ЗОХИОН БАЙГУУЛАХ КОМИСС

Read more »

Их номч чойрын хийдийн гэгээтэн Бандида Зава Дамдин

Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу нутагт 1867 онд мэндэлжээ.

           Бага наснаасаа нутгийнхаа Цахиуртын жаст сууж лам хувраг болсон ба 17 настайдаа Их хүрээний Гунгаачойлон дацанд сууж олон жил ном үзэж, 1905 онд гавжийн дамжаа барьсан байна. Зава Дамдин ламыг Богд хаант Монгол улсын үед судар ном орчуулах комисст оруулан ажиллуулж байв. 1918 онд төрөлх нутагтаа очиж, Чоён-Одсаллин хийдийг үндэслэн байгуулж, 1937 он гэхэд 20 жилийн дотор Буддын гүн ухаан, анагаах ухаан, одон зурхай зэрэг төрөлжсөн дацангуудтай томоохон хийд болж чадсан.

     

     Ардын засгийн анхны жилүүдэд Судар бичгийн хүрээлэн байгуулахад урилгаар ирж ажиллаж байв. 1924 онд Судар бичгийн хүрээлэнгийн сул гишүүн болсноор академич болсон хэрэг юм. Өрнийн боловсрол бүхий Оросын монголч эрдэмтэн Щербатский, Тубянский, Цэвээн-Жамсранов болон Онходын Жамъян дооромбо нартай хамтран ажиллаж байв. Төвд хэлээр 17 боть ном туурвижээ. Түүний зохиолуудын дотроос хамгийн алдартай нь Монголын Буддын шашны дэлгэрэнгүй түүх Хор Чойнжүн буюу "Алтан дэвтэр" хэмээх ном нь Монголч эрдэмтдийн дотор ихээхэн алдаршжээ.

       
1937 онд Улаанбаатар хотод таалал төгсчээ. Зава Дамдинг сэрүүн тунгалаг байх үед бага залуудаа шавь орж ном заалгаж байсан Гончигдорж, Гэмпил, Мятав нарын өтгөс буурлууд ярихдаа "Манай хамба багш хэдэн зуун бээрийн алсад болж буй юмыг үзэж сонсдог байсан" гэж бахдан ярьцгааж байв. 

           Жишээлбэл нэг удаа 1920 оод оны эхээр өөрийн бараа бологч шавь Ишжамцад "Өнөөдөр холын хүн ирэх нь домботой цайгаа халуун байлгаж бай" гэж хэлжээ. Тэрний хойно нь Хатанбаатар Магсаржав ирж уулзаж байсан гэдэг.Зава Дамдин гэгээтэний хойд дүр болох Лувсандаржаа гэгээтэн бий бөгөөд Одоо Дэлгэрийн Чойрын хийдийг 2005 оноос сэргээн босгосон билээ.

       Дэлгэрийн Чойрын хийдийн түүх нэн сонин гайхалтай бөгөөд Тэртээх 1918 онд тухайн үеийн гүн ухаантан, эрдэм төгөлдөр Зава Дамдин нь одоогийн Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт уулын энгэрт Дэлгэрийн чойрын хийдийг нүүлгэн байгуулсан гэдэг. Уг хийдийн үйл ажиллагаанд баримтлах жаяг, дэгээс харахад /Анхлан Зава Дамдин түвд хэлээр туурвиж, улмаар хуучин монгол бичигт хөрвүүлэгдсэн/ тухайн үедээ нилээд утга төгөлдөр, цогц, Бурханы шашны винайн ёс, аливаа зан үйл, уламжлалд яв цав нийцүүлсэн байдаг нь Зава Дамдины эрдэм оюунтай шууд холбоотой гэж үздэг. Тэрбээр буддын гүн ухааны таван ботийг нарийн судалснаас гадна яруу найраг, зурхайн ухаан, дуун ухаан, анагаах ухааны өргөн мэдлэгтэй хүн байсан аж.

       Дэлгэрийн чойрын хийд ид цэцэглэн хөгжиж байх үе буюу 1930-аад оны эхээр тэнд 500-600 лам шавилан сууж, их бага арван ухаанд шамдаж байсан тухай судлаачдын дурдсан байгаагаас үзэхүл хүн ам цөөтэй байсан тэр үед Дайчинбээсийн хошууны эрдэм, соёлын цогцолбор төв байсныг гэрчилнэ.

Мөн Зава Дамдин хувраг нь их сэтгэгч төдийгүй Буддын философийн томоохон төлөөлөгч бөгөөд Буддын гүн ухааны таван үндсэн ухааныг бүрэн эзэмшсэн хүн аж. Зава гэдэг нь түүний цол хэргэм нь үндсэн гэсэн утгатай түвд гаралтай үг юм байна. 

1.Унасан газар угаасан ус
Заваа Дамдин Түшээт хан аймгийн үйзэн гүний хошууны (Дайчин бэй­сийн хошуу) Ахай сумын нутаг Дарцагтын Эмээ­лийн Цагаан хадны буу­цанд эцэг Шагдар, эх Сод­номпил нарын гэрт мэн­дэл­жээ. Одоогийн Дундговь айм­гийн Дэлгэрцогт сумын нутаг юм. Машид гар­сан хэмээгч XҮ жарны Гал туулай жилийн цагаан сарын шинийн гуравны өлзий учрал бүрдсэн сайн өдөр мэндэлсэн байна. Энэ нь нийтийн тоол­лын 1867 оны хоёрдугаар сарын 7-ны өдөр тохиожээ. Дайчин бэйсийн хошууны сүүлчийн ноён Мөнх-Очирын үед Зава Дамдин амьдарч байсан юм. Зава Дамдин төрсөн нутгийнхаа уул Дар­цаг­тын сан тахилгыг түвд хэлээр зохиож бичжээ. Зава Дамдины эцгийн ах лам Лув­санжинба нь Цахиуртын жа­сын хурлын гэсгүй байв. Зава Дамдины эх нь одоогийн Сүхбаатар аймгийн Уулбаян, Баяндэлгэр сумын гаралтай байна.

2.Шавийн эрдэм багшаас, Зулын гэрэл тосноос 
Дайчин бэйсийн хошууны Хорины хамба лам гэж ал­дарш­сан Лувсанбал­дансан­жаажав нь Зава Дамдиныг хүүхэд байхад сан тавьж угаасан бөгөөд түвд цагаан толгойн үсэг заасан анхных нь багш юм. Энэ Лувсанбал­дансанжаажав Түвдийн XII далай лам Пэрэнлэйжамцын үед Түвдийн Балдан брайбүн хийдэд очиж Буддын гүн ухаан судлаад Равжамба мяндаг хүртэж байв. Түвдийн Үйзангийн олон нандин газ­руудад эргэл мөргөл хийж Энэтхэгийн Доржданд хүрч бурхан багшийн гэгээрлийн хутаг олсон газар Жадамбыг айлдсан гэж шавь нар нь ярьцгааж байсан. Хожим нь Зава Дамдин гуай өөрийнхөө ачит багш Лувсанбалдансан­жаажавын намтар солдивыг зохиосон юм. 

3.Тойн хувраг болсон нь 
Зава Дамдин долоон на­сандаа өөрийн хошуу нутгийн Цахиуртын жаст сууж лам хувраг болжээ. Цахиуртын жасын гэсгүй ах лам Лувсан­жинбаар уншлага заалгуул­сны дээр ловон багш Лув­сан­балдансанжаажаар түвд хэл бичиг заалгуулж Их хү­рээ­ний уншлагын аймгийн номуудыг бүрэн цээжилсэн байна. Анх­лан шавилан сууж лам бол­сон хийд Цахиуртын жас нь Дайчин бэйсийн хо­шууны Эрдэнэ-Ахай сумын нутагт Халх-Өөлдийн дайн самууны үед өндөр гэгээний ар гэр, ахан дүүс, хүрээ хийд нь Бага газрын чулууны ор­чим нүүж суурьшиж байсан түүхтэй. Тэр үед өндөр гэ­гээний авай ээж Цахиуртын жасыг үндэс­лэн байгуулсан юм. Өндөр Гэгээний түүхтэй салшгүй холбоотой Авай ээжийн жас, Далай ээжийн жас Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сум, Адаа­­цаг сум, Төв айм­гийн Баянбараат сумдын ну­тагт байна. Авай ээжийн жас буюу Цахиуртын жасын түвд нэр нь Дорждамба гэдэг байв. Зава Дамдин гуай анх лам болж хуралд хурсан газар гэж хо­жим хойноо Цахиуртын жас дээр олон дахин морилж бай­сан байна. 

4.Их хүрээнд ном үзсэн нь 
Өөрийн багш Лувсанбал­дан­сан­жаажавын зөвлөсний дагуу Их хүрээний гүн ухааны ном судалдаг гол сургуулийн нэг Гунгаачойлин дацанд ша­ви­лан суусан юм. Их хүрээ­ний Тойсамлингийн аймагт сууж Гунгаачойлин дацанд цанид чойрын гүн ухааны ном судалсан. Их хүрээний ху­вил­гааны аймгийн цорж Жиг­жидээр учир шалтгааны ухаа­ны үндэс болсон Дүйрааг заалгасан байна. Их хүрээнд байхдаа гавж Лувсандаш, гавж Балдандорж нараар учир шалтгааны ухаан, билиг барами­дийн гүн ухааныг хөтлүүлэн заалгажээ. Амдо нарын аймгийн Агваанринчин, Эрхэмийн аймгийн аграмба Минжүүрдорж, Боржигон Жамц, Жаддүвдандар аграм­ба нарын зэрэг их хүрээний алдартай номын мэргэдээр гүн ухааны номыг хөтлүүлэн заалгаж суралцсан байна. 1905 онд их хүрээний Гун­гаачойлин дацанд гавжийн дамжаа барьж гавж болсон байна. 1904 оны луу жил XIII Далай лам Түвдэнжамц их хүрээнд морилоход бараал­хаж номын абшиг хүртсэн юм. Гавж болсны дараа Их хүрээний залуу лам нарт Буддын гүн ухаан зааж сургаж байв. 

5.Ном зохиол туурвисан нь
Зава Дамдин гавж Төвд хэлээр 17 боть ном зохиосон юм. Түүний зохиолуудын дотор учир шалтгааны ухаан, билиг барамидын гүн ухааны зохиолууд байна. Зава Дам­дин гуай “Хорчойнжун” хэ­мээх түүхийн зохиолоо бичи­хийн өмнө бэлтгэл болгож хураангуйлсан “Номын лавай мишээсний дуун эгшиг” хэ­мээх үндэс зохиолоо туур­вижээ. Энэхүү үндэс зохиол­доо тулгуурлан “Хорчойнжун” зохиолоо 1931 онд бичиж дуусгасан байна. Энэхүү “Хорчойнжун” номыг гадаад, дотоодын эрдэмтэн мэргэд сонирхон үздэг юм. Түүний зохиолуудын нэг болох “Их нигүүлсэхүйн магтаал” гэдэг номыг XIҮ Далай лам үзэж, болгоон таалж сайшааж бай­жээ. 

6.Дэлгэрийн Чойрыг байгуулсан нь 
Дайчин бэйсийн хошууны гол хийд болох Их жасын чойрын дацангийн лам нар салж нүүн Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сумын нутаг Хө­шөөн тал, Сэнжит халтарын ууланд түр суурьшиж байсныг Зава Дамдин гавж 1918 онд Дэлгэрцогт уулын энгэрт газар сонгож нүүлгэн шинээр цогцлоон байгуулсан юм. Орон нутагтаа Дэлгэрийн чойр гэж алдаршсан Даш­чойжир­лон хийдийг ҮIII Богд Живзундамбад айлтгасан Чойеинодсэллин гэдэг нэр хайрлаж мөрдөж явах жаяг зохиож өгсөн байдаг. Зава Дамдин гавжийн төрөлх нутаг­таа үндэслэн байгуулсан Дэлгэрийн чойрын хийд 1937 он хүртэл 20 шахам жилийн дотор өргөжин тэлж буддын гүн ухаан судалдаг цанид чойрын дацан, тарнийн гүн ухааны онолыг судалдаг жүд дацан, зурхайн гүн ухааныг судалдаг зурхайн дацан зэрэг олон эрдэм ухааны чиглэлээр сургалт явуулдаг дацангууд бүхий томоохон хийд болт­лоо хөгжсөн байна.

7.Судар бичгийн хүрээлэнд ажилласан нь
Богд Хаант Монгол Улсын үед Монголын түүх бичиг зохиох эрдэмтдийн дунд Зава Дамдин гавж уригдан ирж ажиллаж байв. 1921 онд үндэс суурь нь тавигдсан Судар бичгийн хүрээлэнд Зава Дам­дин гавжийг урьжээ. 1924 онд Судар бичгийн хүрээлэнд сул гишүүнээр Зава Дамдиныг сонгож байсан байна. Тэр үеийн Судар бичгийн хүрээ­лэнг толгойлж байсан Он­ходын Жамъян гүн, Сэцэн ханы Бат-Очир бичээч, Сутай уулын Мишиг абугай нарын зэрэг олон эрдэмтэдтэй хамт ажиллаж байв. 1924 онд Бүгд Найрамдах улс байгуулж Үндсэн хууль батлах үед Зава Дамдин гавжийг урил­гаар оролцуулж байж. Монгол Улсын төрийн сүлд, далбааг хэлэлцэж батлахад Зава Дам­дин гавжийн саналыг үндэс­лэж төрийн туг, сүлдэнд Ал­тан соёмбо үсэг оруулсан юм гэдгийг надад Мянгадын гэвш Сандаг гуай хуучилж байсан. 

8.Гадаад, дотоодын эрдэмтэдтэй харилцаж байсан нь
Монгол Улсын Ерөнхий сайд байсан А.Амар гуайтай Судар бичгийн хүрээлэнд байхдаа танилцаж А.Амар гуай хүндэтгэн биширч шавь орсон байдаг. А.Амар сайд Судар бичгийн хүрээлэнгийн дарга байхдаа өөрийнхөө жасааг Зава Дамдин зэрэг лам нараар уншуулдаг бай­сан тухай Даяанч багш дурс­даг байв. Оросын монголч эрдэмтэн Владимирцов эр­дэм шинжилгээ судалгааны ажлаар 1920-иод оны үед хүрээнд ирж Цэвээн­жамс­ранов зэрэг Судар бичгийн хүрээ­лэнгийн эрдэмтэдтэй уулзах үед Зава Дамдин гавжтай танилцсан байна. Оросын дорно дахин судлаач, гүн ухаан­тан Шербатскотой Зава Дамдин гавж судар ном со­лилц­дог өргөн харилцаатай байсан бөгөөд Шербатс­ко­тойн шавь Тубянский Судар бичгийн хүрээлэнд 1930-аад оны үед ажиллаж байхдаа Зава Дамдин гавжтай дотно харилцаа тогтоон “Север­вений Монголия” сэтгүүлд Зава Дамдины түүхийн зохио­луудын талаар судалгааны өгүүлэл хэвлүүлсэн юм. 1920-иод оны үед Түвдээс ирсэн Дарма Лочинлхаа­рам­ба­тай танилцаж ном эрдмийн харилцаатай байв. Буриадын Агваан лхаарам­батай ном эрдмийн нягт хол­боотой бай­сан бөгөөд Зава Дамдины түүхийн зохиол “Хор­чойнжун” номонд гарч байгаа зарим зүйлийг тод­руулж асуусан баримт бай­даг. Зава Дамдин гавж Да хүрээнд сууж байхдаа хүрээний гавж аг­рамба нарт дуун ухаан гэж алдаршсан эртний Энэтхэ­гийн санскрит хэлний зүй зааж байжээ. 

9.Таалал төгссөн нь 
Зава Дамдин гавжийн бие лагшин 1936 оны үеэс чи­лээрхсэн юм. Энэ үедээ Да хүрээнд байсан Дайфу хэ­мээх хятад эмнэлэгт биеэ үзүүлж сувилуулдаг байв. Нэг удаа Гандан хүрээнд Майдар эргэж байгааг дуулаад бараа бологч нартаа хэлж би энэ удаагийн Майдарт мөргөх ёстой юм шүү гэж. Их хүрээ­ний Майдар уламжлалаараа эргэж байх үед Зава Дамдин гавж тосон хадаг өргөн дөхөж ойртоход Хүрээ Майдар түр зогсож Зава Дамдин гуай Майдар бурханд мөргөж “Дон­ба лана” уншин адис авсны дараа Майдар эргэж явсныг түүний шавь нар дурсан ярьц­гаадаг. Мөн өөрийн дотны бараа бологч шавь нартаа ярихдаа Сүнгийн анги лам бид хоёр Майдарын оронд төрөх ерөөлийг их тавь­сан, би удахгүй явах цаг болсон гэж байв. Шадар бараа бологч нартаа гэрээслэн захисан нэг үг байдаг юм. Намайг өнгөрс­ний дараа миний цогцсыг миний байгуулсан хийд Дэл­гэ­рийн чойрын баруухантай байдаг Цамын-Ус гэдэг газар би залуу цагтаа тэнд дөрвөн хүнийг гэлэн болгосон юмсан, тэнд тавьж хайлна бизд ээ гэж айлджээ. Гэрээс ёсоор тэмээ тэргэнд шарилыг нь ачаад шавь нар нь авч явсан үед Дотоод яамнаас баривчла­хаар ирсэн байдаг. 

10.Зава Дамдины байгуулсан Дэл­гэрийн Чойр дахин сэргэсэн нь 
1990 оны эхээр хуучин Дэлгэрийн чойр дээр хэсэг лам хув­рагууд Чойрын суу­рин дээр хурлаа дахин сэр­гээн гарга­сан юм. Энэ өвгө­чүүлийн дотор уран Гэнпил, уран Мятав нар голлон хөө­цөлдөж хурлаа сэргээсэн байдаг. Зава Дамдин гавжийн өргөө гэр, ном судар, бусад зүйл­сийг Гэнпил уул хаданд нууж байснаа хуралдаа гаргаж тавьсан байна. 1990 оны эхээр хөдөө орон нутагт ху­рал ном дахин сэргэх үед хамгийн анх Дэлгэрийн чойрт Майдар эргэсэн юм. Одоо Зава Дамдин гуай зарлиг но­мыг сонсож явсан настай хоёр, гуравхан хүний нэг Дэлгэрцогт сумын иргэн, эдү­гээ 90 гаран насыг зооглож яваа Дагвадорж гуай юм.

11. Зава Дамдины зохиол бүтээлийн судалгаа 
Монголын түүхий сур­валж бичгүүдийн дотор нэ­лээд алдартай түүхийн ном “Хорчойнжун” судрыг 1940, 1950-иад оны үед түвдэч Ишсамбуу, гавж Цэвэгийн Дорж нар монгол хэлнээ ор­чуул­сан байна. Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, ака­демич Ш.Бира гуай Зава Дамдины “Хорчойнжун” суд­рыг шинжлэх ухааны үүднээс судалж 1960-аад оны эхээр эрдмийн зэрэг хамгаалсан юм. Энэ бол Монголын эр­дэмт­дийн дотроос Зава Дам­дины “Хорчойнжун” зохиолыг судалсан анхны тохиолдол. Орос хэлнээ Зава Дамдины “Алтан дэвтэр” хэмээх номыг 1960 оны эхээр хэвлүүлжээ. 1990-ээд оны эхээр сэтгүүлч До.Чулуунбаатар Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сумын нутаг Дэлгэрийн чойрын суу­рин дээр очин Гэнпил гуай­гаас ярилцлага авч Монгол телевизээр нэвтрүүлж бай­сан. 1996 онд Дундговь айм­гийн Дэлгэрцогт сумын уугуул М.Бум-Аюуш, Л.Мөнх-Очир, Н.Даариймаа, Адаацаг сумын уугуул Х.Нямбуу, Дорнодын Матад сумын Г.Аким нарын хамт мөхөс миний бие “Зава Дамдин сан”-г байгуулж 1997 онд Дундговьд Зава Дамдины мэндэлсний 130 жилийн ойг тэмдэглүүлж байв. Энэ ойд зориулж миний бие Зава Дам­дины намтрыг түвд хэлнээс орчуулж гаргасан. 

12.Зава Дамдины мэндэлсний 130 жилийн ой
Ой угтсан ажлын хүрээнд 1996 онд Зава Дамдины но­мын мөрөөр тойрон аяллыг “Зава Дамдин сан”-гаас зо­хион байгуулж Дундговиор явсан. 1997 оны 8 сарын эхээр Дундговь аймгийн төвд Зава Дамдины мэндэлсний 130 жилийн ойг өргөн дэлгэр тэмдэглэсэн юм. 

13.Зава Дамдины мэндэлсний 140 жилийн ой
Монголын гүн ухаантан нэрт түүхч Зава Дамдины түмэн өлзий гийсний 140 жи­лийн ойг 2007 онд тэмдэглэсэн. 

         Алтан дэвтэр /Зава Дамдин Лувсандаян/

Эх сурвалж: GoGo.mn, Budda.mn

Read more »

Урлагийн гавъяат зүтгэлтэн, Ардын зураач Цэрэнжавын Доржпалам

Цэрэнжавын ДОРЖПАЛАМ /1923/. Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сум. УДТ-ын Ерөнхий зураач байхдаа Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн /1964-09-01. №153/.УХДТ, УДТ, “Монгол кино” үйлдвэр, УАДБЧ-д насны тэтгэвэрт гартлаа зураачаар ажилласан. С.Гончигсумлаагийн “Ганхуяг”, Ш.Цэрэнгийн “Будамшуу”, 

Д.Намдагийн “Шарай голын гурван хаан”, Хамзаагийн “Баян барлаг”, Д.Лувсаншаравын “Шивээ Хиагт” зэрэг олон жүжиг, дуурь, бүжгэн жүжиг, концертын тайз засал, хувцас чимэглэлийг бүтээжээ. “Өвгөн”, “Зураач Гүрдорж” гэх мэт хөрөг, “Д.Сүхбаатарын морин цэрэг” хэмээх уран зураг зэрэг олон бүтээл туурвижээ.

Read more »

Урлагийн гавъяат зүтгэлтэн, кино зураглаач Ойдовын Уртнасан

Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сумын нутагт 1929 онд малчин ард Ойдовын гутгаар хүү болон төрж өсжээ.  1937онд сумынхаа бага сургуульд орж 1941онд төгсөөд  Маршал Чойбалсангийн нэрэмжит арван жилийн нэгдүгээр дунд сургуульд шилжин суралцаж 1947 онд 10-р ангиа төгсжээ. 

     Дарма ахыг нь Уран Сайхны Хүрээлэнгийн дарга байхад нь орлогчоор нь ажиллаж байсан хожмоо цэргийн сурвалжлагч болсон найз Дэчингунгаа нь  О.Уртнасан хүүгийн сонирхлыг гадарлаж Улсын Кино зургийн Хороонд оруулахаар зураглаач Д.Жигжидтэй уулзуулж өгсөн нь О.Уртнасанг алс хэтийн өлзийтэй замд нь оруулсан эхлэл болжээ. 10-р анги төгсөхдөө ЗХУ-д Усны дээд сургуульд суралцах хувиар авсан ч хэдийний танил болсон Д.Жигжид, Б.Дэмбэрэл, Э.Ювуухүү нарын залгамж халаа болохоор Д.Жигжид гуайн туслахаар ажиллажээ. 1952 онд Москвад Бүх Холбоотын Кино Урлагийн Дээд Сургуульд зураглаачийн мэргэжлээр суралцуулахад тэрээр 1957 онд онц сайн дүнтэй төгсөж, Монголкино үйлдвэрийн дээд мэргэжил эзэмшсэн хоёрдахь зураглаач болсон юм. Төгсөх ангийн оюутан О.Уртнасан 1956 оны Улсын баярын тухай “Наадам” гэдэг баримтат киногоор дипломын ажлаа хийсэн нь мэргэжлийн ур чадварын дээд үнэлгээ авсны дээр 1957 онд Москвад болсон Олон улсын оюутан залуучуудын киноны үзлэгт нэгдүгээр байр эзэлж хамгийн хүндтэй шагналыг гардан авсны гадна тэр бүтээл нь олон жилийн турш хойч үеийн оюутнуудын сургалтанд үлгэрлэн үзүүлэх шилдэг бүтээлийн жагсаалтанд орж чадсан юм.
         

О.Уртнасан бол манай бурхан үеийнхний төө зайгүй залгамж, хойч үеэ өлгийдөн авсан өнөд дурсагдах бууршгүй ачтан, түүхэнд мөнхрөх гавьяатан юм. 1959 онд ”Ардын элч”, 1961 онд “Алтан өргөө”, 1962 онд Хөхөө гэрлэх дөхлөө”, 1964 онд “Тус биш ус”, 1968 онд ”Өглөө”, 1971 онд ”Тэмцэл”, 1985 онд “Их замын тоос”, 1993 онд  Өв,  1993 онд “Морьтой ч болоосой” 2-р ангийн зураглаачаар тус тус ажилласан. О.Уртнасан 1965 оноос байгаль, ан амьтны төрөлжсөн сэдэвтэй цуврал кинонуудыг хийж эхэлсэн нь нэн сонирхолтой бөгөөд манай баримтат кино урлагийн шинэтгэл болсон юм. О.Уртнасангийн хөдөлмөр зүтгэлийг үнэлж 1965 онд Алтан гадас одон,1971 онд Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн цол,1985 онд Төрийн шагнал, хүндэт тэмдгийн хамт хүртээснээс гадна Ардын хувьсгалын 40.50.60 жилийн ойн хүндэт медалиар шагнасан.
       1974 онд Байгаль орчныг хамгаалах холбооны хүндэт гишүүн, 1997 онд Гоо марал шагналтан болжээ. Зураглаач О.Уртнасан Москва хотноо болдог Олон  улсын  кино  наадмын шалгаруулах комиссын гишүүнээр хэдэн удаа уригдан ажиллаж Монгол кино үйлдвэрийн алдрыг дэлхийд хамт өргөсөн баримтат киноны түмэнд алдартай нэрт найруулагч, зураглаач билээ.

Төрийн шагналт, УГЗ, кино зураглаач - Ойдовын Уртнасан

О.Уртнасангын  зураглаач, найлуулагчаар  ажилласан баримтат киноны жагсаалт:

1. Ардын хувьсгалын – 30н жилийн ой – 1951 он
2. ДЗО-3-р фестиваль  – 1951 он
3. Солонгосын жүжигчидын тогтлолт – 1952 он
4. Анхаар №1 – 1956 он
5. Эрхэм хүндэт зочин Воршелов –
6. Парис – 1957 он
7. МАХН- 13-р их хурал – 1958 он
8. БНУУ-н ЗГ-н төлөөлөгчид Улаанбаатрт хүрэлцэн ирсэн – 1958 он
9. Монголд газар хөдлөв – 1958 он
10. Гадаадад зориулж товчлол хийсэн нь – 1958 он
11. Ардчилсан орон кино мэдээнээс -1958 он
12. Өөрөө өөринйхөө хулгайч – 1959 он
13. Сайн санааны айлчлал- 1958 он
14. Анд нөхдийндөө – 1960 он
15.  Цэнгэлийн дуу – 1962 он
16. Найрамдлын хэлэлцээр – 1963 он
17. Александрын Ансамблын концерт – 1965 он
18. Майлын хаан – 1965 он
19. Говьд – 1967 он
20. Хангайд – 1967 он
21.Ан – 1967 он
22. Эртний нутгийн солонго – 1966 он
23. 19-р олимп – 1968 он
24. Ангийн зөрчил -1969 он
25. Таны төлөө- 1969 он
26. Мөнхйин дүр -1970 он
27. Намын 16-р их хурал – 1971 он
28. Дэлхийн ан агнуурын үзэсгэлэн – 1972 он
29. Хар ус нуур – 1973 он
30. Нэг өвлийн 3н тэмдэглэл- 1974 он
31. аргал угалз – 1974 он
32. Мянган дурсгалт Орхоны хөндий – 1974 он
33. Хар хөрсний булаг – 1976 он
34. Дэлхийн 21-р олимп – 1976 он
35. Ю.Цэдэнбал дарга ЗХУ-д – 1976 он
36. Цэдэнбал тэргүүтэй манай нам засгийн төлөөлөгчид БНСЧСУ-д айлчилсан нь – 1978 он
37. Их говийн дархан газар – 1978 он
38. Ю.Цэдэнбал тэргүүтэй нам засгийн төлөөлөгчид Болгар улсад айлчилсан нь – 1979 он
39. БНБАУ-д болсон Монголын соёлын өдрүүд -1979 он
40. Цагаан зээр – 1979 он
41. Миний янзага – 1980 он
42. Арын сайхан Хангай – 1983 он
43. Ардын дуу Бүжгийн чууулгын жүжигчид Итали орноор – 1984 он
44. БНМАУ-60 жил -1984 он
45. Хавтгай – 1984 он
46. Ээж хайрхан – 1985 он
47. БНПАУ-н нам төрийн төлөөлөгчид манай оронд – 1986 он
48. Бүү мартахтүн – 1986 он
49. Хан хэнтий нүцгэрхүү -1987 он
50. Камбуж орноор манай жүжигчид – 1987 он
51. Камбуж орноор – 1988 он
52. Монгол бөхөм – 1988 он
53. БНМАУ-н соёлын өдрүүд БНСВУ-д
54. Богд хаан уул минь – 1989 он
55. Малаа хэн маллах вэ – 1989 он
56. Рашаан булаг минь ариун байг – 1989 он
57. Найрамдлын гэрээ – 1990 он
58. Аян замын тэмдэглэл – 1990 он

Эх сурвалж: http://mongol-kino.mn, https://youtu.be/czIqsdPi9-Y

Read more »

Ардын уран зохиолч, Төрийн соёрхол зохиолч Сормууниршийн ДАШДООРОВ

Сормууниршийн Дашдооров  нь Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сумын Шороотын хөх овооны бууц хэмээх газар 1936 оны хулгана жил төрсөн билээ. Дэлгэрхангайд бага, Мандалговьд дунд сургуулийг дүүргэж, Улаанбаатар хотноо багшийн сургуульд суралцаж, багшийн мэргэжил эзэмшээд, хоёр жил сургуулийн багшаар ажиллажээ. 

      Удалгүй утга зохиолын ажилд шилжин, Монголын зохиолчдын хороонд утга зохиолын ажилтан болж, Москва хотод Горькийн нэрэмжит утга зохиолын дээд сургуулийн дээд курст суралцаж 1969 онд төгссөн.

               1971-1980 онд Монгол кино үйлдвэрт ерөнхий редактор, 1980-1982 онд Батлан хамгаалах яаманд цэргийн эрдэм шинжилгээний ажилтан,  1983-1995 онд утга зохиолын “Цог” сэтгүүлийн утга зохиолын нарийн бичгийн даргын ажлыг хийж байв. 1969 онд Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн шагнал, 1975 онд төрийн шагнал “Говийн өндөр” туужаар авсан бөгөөд 1998 онд Ардын уран зохиолч цол хүртсэн билээ.

Бага сургуульд байхдаа шүлэг бичиж эхэлсэн бөгөөд 16 наснаасаа шүлгээ хэвлүүлж эхэлсэн юм. Шүлэг, яруу найргийн зэрэгцээ үргэлжилсэн үгийн зохиол бичсэн. Анхны өгүүллэг нь 1956 онд хэвлэгдсэн “Сэргэлэн багачууд” гэдэг өгүүллэг байлаа. Үүний дараа “Шинэ сурах бичиг”, “Алтан хараацай”, “Өнчин цагаан ботго”, “Бяцхан Боролзой” зэрэг хүүхдийн зохиолууд хэвлүүлсэн.

        Уран зохиолын амтанд орж, зохиол бүтээлээ зөвхөн шүлэг, өгүүллэгээр хязгаарлалгүй тууж, роман, найраглал, жүжиг, кино, дуурь зэрэг бүх төрлөөр бүтээл гаргаж байснаараа ховор онцгой авъяас билигтэн байлаа.

Уран бүтээл

1.Шүлгийн түүврүүд:

• Миний ард түмэн (1965)
• Говийн магтаал (1966)
• Талд татсан солонго (1967)
• Хүлэг (1972)
• Тал бид хоёр (1979)
• Монгол (1981)
• Миний нутгийн алаг толгод (1983)
• Ерөөл дагуулсан зам (1985)
• Цагийн хур (1990)
• Мөнгөн шөнийн анир (1997)

2. Өгүүллэгийн түүврүүд:

• Талын гэрэл (1956)
• Дайны жилийн алим буюу сургуулийн зээрд (1960)
• Улайран байгаа тэнгэрийн хаяа (1967)
• Энх улирал ханхлахад (1981)
• Хөдөөгийн мөнгөн сар (1987)
• Бидний хорвоо (1991)
• Нуур нуурын шувууд （1990）

3. Туужууд:

• Өндөр ээж (1967)
• Талын цуурай (1968)
• Холын цэнхэр уулс (1968)
• Айлын хүүхэн Алигэрмаа (1969)
• Улаан гэрийн Юндэн (1971)
• Саруул талын ерөөл (1984)
• Дуут хонгор манхан
• Урт намар

4. Роман:

Говийн өндөр
     1-р дэвтэр (1961)
     2-р дэвтэр (1970)

5.Найраглал:

• Өглөө (1957)
• Хүлэг (1967-68)
• Монгол
• Орос тосгон (1970)
• Гүн Галуутай (1971)
• Ам цагаан хулгана жил (1980)
• Казбек (1981-82)
• 45 оны намар (1981-1982)
• Миний сулин хээр (1982 )
• Тангараг (1982)

6. Кино бүтээл:

• Өндөр ээж
• Эх бүрдийн домог
• Нар хиртсэн жил
• Хайрхан өндөр хаана байна (Чехословак улстай хамтран)
• Тэнгэрийн муухай арилдаг
• Их замын эхэнд
• Саруул талын ерөөл
• Чимгээгийн төрсөн өдөр
• Алаг тууж (1996, Дамбын Төрбат хамт)

7.Видео кино:

• Алаг тууж (1996)  (Төрбаттай хамтарсан)

8. Дуурь

• Амарсанаа (Донровын Намдагтай хамт)
• Марко Поло
• Ариунзул

9. Дуу

• Анхны хайр (Мартагдашгүй намар киноны дуу)
• Хөдөөгийн баясгалан киноны дуу
• Зам дээр гээгдсэн цэцэг

Эх сурвалж: http://http://www.dashdoorov.com/

Read more »

Хөдөлмөрийн баатар, малчин Жигмэдийн Жагварал (1968)

ЖАГВАРАЛ Жигмэдийн /1909-1978/. Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сум. Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сумын “Шинэ зам” нэгдлийн тууварч малчин байхдаа Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар /1968-06-13. №143/. 

    Бага наснаасаа мал маллаж 1937 оноос улсын бэлтгэлийн малыг 37 жил тууварласны сүүлийн 15 жилд тарга хүчний гэрээт даалгаврыг тухайн үеийн жишгээр 5000 шахам хоньтой тэнцэх хэмжээгээр давуулан биелүүлж хөдөлмөрийн гарамгай амжилт гаргажээ. 

     МАХН-ын XVI их хурал, тэргүүний тууварчдын улсын II зөвлөлгөөнд төлөөлөгчөөр оролцжээ. Сүхбаатарын одон, “Алтан гадас” одон, Ардын хувьсгалын 50, Халхын голын байлдааны ялалтын 30 жилийн ойн медаль, Худалдаа бэлтгэлийн яамны “Тэргүүний тууварчин” тэмдгээр шагнагджээ.

Эх сурвалж: http://aldartnuud.dms.mn/

Read more »